Code is politiek, algoritmen zijn de 'weapons of math destruction' ¹

Benjamin Cadon

Je hoort er veel over, maar je ziet ze nooit. Wat zijn die algoritmen waar steeds over wordt gesproken? Die onzichtbare en prikkelende wezens die in onze gedachten binnenglippen en onze zakken bewonen. Wat zijn hun bedoelingen?

Formeel gezien is een algoritme niets meer dan een onschuldige reeks van verrichtingen die door gegevens worden gevoed om tot een resultaat te komen. En toch, ze automatiseren oplossingen voor een hele resem aan complexe problemen ² en dat is hoe sommigen opklimmen tot het hogere niveau van kunstmatige intelligentie, met dank aan bedrijven die ze voeden met gegevens, belangeloos en gratis verstrekt door ons.

Een bestiarium ³ van algoritmen

Het is niet exact geweten waarmee ze gevoederd worden en evenmin is er weinig bekend over wat hun rol is in een samenleving van geïnformatiseerde mensen. Zij zijn niet ontstaan uit een elektrische vonk op de bodem van een zwavelhoudende zee van data. Hun stamouders zijn mensen die de code schrijven dat een programma vormt dat een politiek en sociaal project in zich draagt dat wordt gedicteerd door publieke of particuliere sponsors.

Algoritmen zijn als zodanig nooit "neutraal" of onpartijdig. Ze zijn gericht op het uitvoeren van taken die aan hen zijn toegewezen, gewoonlijk door westerse mannen uit de hogere klassen, gebonden aan kapitalistische beginselen.

Het is hier ook belangrijk te vermelden dat domme algoritmes die gevoed worden met veel goede data, meer succes zullen boeken dan de beroemde kunstmatige intelligentie, ook al is deze categorie in staat om scherper uit de hoek te komen. Laten we bekende vormen niet vergeten te citeren uit de Amerikaanse echelons, de GAFAM (Google, Apple, Facebook, Amazon en Microsoft) of BATX, hun alter-ego's die zich ophouden aan de andere kant van de Stille Oceaan (de Chinese reuzen: Baidu, Alibaba, Tencent en Xiaomi). Hun metabolisme is gebaseerd op het verzamelen, met onze hulp, van gigantische hoeveelheden gegevens over onze onooglijkste handelingen en gebaren, onze dagelijkse activiteiten, aangevuld met gegevens van grote aantallen mobiele apps en onderling verbonden substructuren die ons leven zouden moeten vergemakkelijken.

Algoritmen die onze persoonlijke gegevens vreten

De resulterende algoritmen zijn polymorf. Ze zijn verder uitgegroeid, observeren en bespioneren ons intussen van op afstand en verzamelen minutieus alles over onze online activiteiten en plaatsen die we het meest regelmatig bezoeken. Zij zijn intussen over deze interacties uitgestegen om beter te kunnen bepalen wie het meest autoriteit heeft, zonder rekening te houden met de logica van volksstemmingen en ordeningen op basis van feitelijke verdienste.

Daarna, in de derde fase, kwamen ze onze digitale intimiteit binnen, en analyseerden de kwaliteit en frequentie van onze onderlinge uitwisselingen om onze reputatie te beoordelen en onze affiniteiten te achterhalen.

Tenslotte, verschuilen ze zich buiten ons zicht om gedetailleerd onze kleinste verlangens te voorspellen, om in staat te zijn om ons daarmee te kunnen manipuleren.

Volgens Domenique Cardon in "À quoi rêvent les algorithmes". ⁴

Deze verschillende generaties van algoritmen leven nog steeds naast elkaar, en zijn goed herkenbaar in die zin dat ze ons zeer efficiënt ten dienste staan via allerlei diensten. Ze proberen ons "digitaal dividend" ⁵ ten gelde te maken doordat ze ons bestaan discreet opdelen en van daaruit in staat zijn het in de fijnst mogelijke plakjes te versnijden, en op basis daarvan de mogelijkheid verschaffen om alle informatie met geldwaarde te extraheren ⁶.

Elke staat kweekt een angstaanjagende boeman die bij de inspectie werkt. De belangen van deze boeman vermengen zich vaak met die van haar vrienden de commerciële boemannen, die met goedkeuring op schaamteloze wijze haar winkels overvalt ⁷. Zijn onverzadigbare eetlust leidt tot het stalken op plaatsen met de meeste dataverkeer. De boeman wordt verondersteld een terrorist in een hooiberg te kunnen vinden, maar lijdt vaak eerder aan bijziendheid en obesitas en blijkt een efficiënter middel bij het stelen van politieke en industriële geheimen dan om slechteriken voor te zijn voordat ze tot actie overgaan.

Algoritmen die publieke data vreten

De verschillende bestuurslagen van die de orde in stand houden cultiveren ook bloeiende tuinen met veel geparfumeerde data: biometrische, fiscale, milieu-gerelateerd, stedelijk, professioneel of zelfs verband houdend met gezondheid.

Blijkbaar zijn deze openbare algoritmische wezens neutraal en objectief, en zouden de oplossing zijn om ongelijkheid in behandeling ten opzichte van de vaststellingen van sommige ambtenaren. Toch kunnen ze hele families in kafkaiaanse insecten veranderen die in de film aan de typemachine hangen in Brasil ⁸. In feite zijn zij het die bepalen naar welke school ons kind moet gaan, of u sociale bijstand kunt krijgen, voor welke banen u kunt solliciteren en als uw menstruatiecyclus geschikt om u voort te planten.

De handelaars in persoonsgegevens bieden vriendelijk hun diensten aan overheidsinstanties om te helpen bij het ontleden en klonen van de mooiste planten in de openbare tuin, sierbloemen of geneeskrachtige kruiden. Net als deze handelaars, werd de macht van de orde over observatie naar voorspelling, en niet alleen om hun digitale storthoop te optimaliseren, maar ook om politiediensten te sturen naar plaatsen waar de kans op een misdrijf het grootst is worden geëngageerd dankzij hun algo-dogs, PredPol CompStat of HunchLab ⁹.

Algoritmen die geld vreten

Thomas Peterffy is een geldschieter die zich wijdde aan het vervangen van de makelaars en hun manuele verrichtingen door geautomatiseerde machines. In 1987, toen het begon op te vallen dat het aantal geplaatst orders door Peterffy verrassend hoog was, stuurden de verantwoordelijken van de markten er een inspecteur op af, die veronderstelde een kamer gevuld met blanke schreeuwen en zwetende mannen te vinden, niets anders vond dan een enkele IBM-computer aangesloten op een Nasdaq-terminal ¹⁰. Zo was het dat in 1987, algoritmen werden geïntroduceerd op de financiële markten.

Vandaag de dag, is algo-trading overal, en het serene algoritmische knipperen van de informatienetwerken is in de plaats gekomen van de hysterische daytraders. Desalniettemin, deze digitale financiële wezens hebben zich toegestaan om zichzelf in te laten halen door high-frequency traders, die met de lichtsnelheid ageren. Ze bouwen fysieke routes om sneller tot een transactie te komen dan anderen ¹¹, waardoor er winst ontstaat bij elke operatie. Momenteel vinden ze hun toevlucht in de vele "dark pools" die de banken hebben kunnen opzetten dankzij de paradoxale versoepeling van de regelgeving. In het lucratieve comfort dat soms ontsluierd wordt in de "Flash Crashes" ¹², neemt de soortendiversiteit aan algoritmische toe (Blast, Stealth, Sniffer, Iceberg, Shark, Sumo,... ¹³) en daarmee de complexiteit van hun strategieën, waardoor de "markten" steeds minder betrouwbaar en oncontroleerbaar worden, ook al wordt altijd verondersteld dat zij vanzelf worden gereguleerd door de onzichtbare hand van de markt.

Natuurlijk heeft dit alles zo zijn weerslag op de zogezegd "werkelijke economie", of anders gesteld, voor de gewone mens. Bijvoorbeeld toen op een keer Syrische piraten het Twitter account van het Witte Huis overnamen en een alarmerende tweet uitstuurden die onmiddellijk door algo-traderbots werd opgepikt, waardoor de aandelenmarkten 136 miljard dollars in waarde ineenstortten in 3 minuten tijd. ¹⁴

In de financiële jungle is intussen nog een nieuw algoritmische creatuur opgedoken in de vorm van een worm die in alle ontvangende computers wordt gedupliceerd en dikker wordt omdat het wordt gebruikt, verslonden en die een indrukwekkende hoeveelheid elektriciteit verbruikt ¹⁵. Het wordt een "blockchain" genoemd ¹⁶ en heeft geeft zich uit onder de naam "Bitcoin", het is de eerste gede-materialiseerde crypto-currency die aan een staat gebonden bank centraal bankwezen voorbij gaat. Tegenwoordig (2018) is bitcoin 28 miljard dollar waard ¹⁷.

Gelukkig zijn er op dit vlak initiatieven te bespeuren, zoals Ethereum ¹⁸, die de wormen heeft laten muteren, die niet alleen transacties registreren, maar ook databanken aansturen en "intelligente" toepassingen ("smart contracts") hebben laten ontstaan. Ethereum heeft op haar beurt projecten tot stand gebracht zoals als de DAO ¹⁹ (Decentrale Autonome Organisatie), een gedecentraliseerd beleggingsfonds zonder bestuurders, waarin iedereen kan deelnamen aan de besluitvorming in functie van het kapitaal dat ze aanhouden. Dit fonds werd al snel omgeven door verschillende investeerders, voor een bedrag van 150 miljard dollar.

Toch slaagde een kwaadwillende joker erin om met een derde van de uitstaande Ethereum langs de kassa te passeren, door het uitbuiten van een fout in de code, die inherent ingebouwd zat in de DAO, omdat het op basis van Ethereum was opgezet. Zullen we dan maar wat stukken uit deze worm snijden en hem weer aan elkaar zetten? Of vergeten we deze en starten we met en nieuwe? Dat laatste is de oplossing die werd gekozen om beleggers in staat te stellen hun geld terug te krijgen na veel "politieke" discussies, ondanks dat ze werken vanuit de libertair principe dat "the code makes the law". Dit werpt serieuze juridische vragen op, met name over verantwoordelijkheid te definiëren in een gedistribueerd netwerk ²⁰ of over hoe vormen van bestuur uit te denken die over deze "code" waakt die in sommige domeinen de wet vervangt, in de VS tenminste.

Er zijn andere op geld beluste algoritmische wezens die een eind willen maken aan arbeid om de mens te vervangen en aldus de productiviteit te verhogen en de kosten te maximaliseren, en zo bij te dragen tot een verdere concentratie van kapitaal. De grootste bedrijven op aarde begrijpen dit maar al te goed, Foxcom kondigt dus zonder blozen de vervanging aan van bijna al hun werknemers door een miljoen robots ²¹ of het advocatenkantoor BakerHostetler sluit contracten met ROSS, een kunstmatige intelligentie, om complexe juridische dossiers sneller te kunnen bestuderen ²². De "eind van werk" is ook al uitgeroepen ²³, maar het lijkt er niet op dat het economische en sociale regime dat in de (nabije) toekomst zou kunnen volhouden.

Algoritmen die menselijke hersenen vreten

De laatste boeiende familie die we hier in ons bestiarium van algoritmen aantreffen wensen het menselijk brein te op te vullen, plus degenen die het liever volledig zouden willen vervangen. Kunstmatige intelligenties moeten worden gevoed met gegevens om mensen in een breed scala van processen te kunnen vervangen. Dit is iets wat Google doet met zijn reCAPTCHA ²⁴ project, die verknipte stukjes tekst aanbieden die je wordt verondersteld te ontcijferen en transcriberen om de server te bewijzen dat je geen robot bent, maar een mens, die de Turingtest in omgekeerde richting heeft doorstaan ²⁵. De grote innovatie van reCAPTCHA is dat het resultaat van jouw antwoorden direct wordt gebruikt om kunstmatige intelligentie te trainen en de evolutie van verdere Google projecten te steunen: we ontcijferen slaafs tekstfragmenten om de digitalisering van boeken te verbeteren, huisnummers te identificeren om de nauwkeurigheid van de kaart verder te verfijnen, en recent identificeren we ook beelden met dieren of verkeersborden, om autonome voertuigen van hun bijziendheid af te helpen. Al deze gegevens samengevoegd worden naarmate de tijd vorder relevanter en vertegenwoordigen miljoenen uren onbetaalde menselijke arbeid ²⁶.

In termen van het algoritme dat bijdraagt aan het voeden van onze hersenen, is dit, als een vriend die jouw persoonlijke gegevens verzameld, en steeds uitgebreider en subtieler te werk gaat. Onze hersenen worden dagelijks gevoed met behulp van een zoekmachine die laat zien waar de meest geschikte locatie is, de meest nauwkeurige informatie, de meest passende video. Begin 2017: was het Google dat in 92,8% van de gevallen werd gebruikt om iets online op te zoeken. Dit maakt dat deze firma tot de culturele dictator bij uitstek in een totaal nieuwe hegemonische omstandigheid (en wat doet de concurrentie?!). Als iemand naar je zoekt en je staat niet bij de eerste zoekresultaten besta je niet. En toch, het algoritme dat ten grondslag ligt aan de Google-searchengine is het zwaarst bewaakte en meest benijdenswaardig geachte industrieel geheim. Het enige middel dat je momenteel ter beschikking hebt is het recht om vergeten te worden ²⁷.

Uit het surrealistische onderzoeks-en-ontwikkelings (R&D) labo dat Facebook is ²⁸, dat in 2010 tijdens de Amerikaanse Congresverkiezingen, experimenten uitvoerde op 61 miljoen gebruikers, is gebleken dat het manipuleren van de politieke berichten een directe invloed heeft op mensen die onbewust tot proefkonijn worden gemaakt, en hun vrienden van vrienden van vrienden ook deelachtig maken aan dit soort experimenteerdrift.

Fakenews-berichten die de waarheid zwaar oneer hebben aangedaan via de sociale netwerken, waar het uiteindelijk opzwol in de categorie post-waarheid. Welke politieke lijn volgen algoritmen die de inhoudelijk "grenzen" van het debat stellen? Het snel uitrollen van algoritmes op deze platformen die het aanzetten tot haat en intimidatie pogen op te lossen zorgen er voor dat maker in een ideale positie wordt geplaatst om te heersen over de moraliteit van een groot deel van de samenleving.

Je zou kunnen vermoeden dat om het punt van de technologische singulariteit ²⁹ te bespoedigen, dit soort digitale wezens in de schaduw op de loer liggen om en samenzweren om ons te onderwerpen.

Algoritmisch bestuur ³⁰ zou een nieuwe manier van regeren zijn, vrucht van verschuivingen in onze relatie met de ander, met de groep, met de wereld, met het gevoel zelf van de dingen die, dankzij of ondanks de digitale wending, fundamentele gevolgen heeft voor de manier waarop normen tot stand komen, en met hen, gehoorzaamheid ³¹.

Als een algoritme uit het menselijk brein eet, kan dit ook leiden tot de klinische dood van de persoon in kwestie. Dit kan gesteld worden voor algoritmen die de slachtoffers van bewapende drones vooraf definiëren, ook al worden ze bestuurd door mannen en vrouwen. Hoe bepalen de algoritmen van een autonome voertuigen de minst erge oplossing uit met zo min mogelijk doden tot gevolg, wanneer ze betrokken zijn bij een ongeval dat onmogelijk kan worden vermeden? Deze cyberoorlog hangt laag boven onze bezette netwerken en elk land scherpt zijn algoritmen aan om in het geniep toch maar dodelijker te zijn dan de tegenstander.

Hoe weten we of een algoritme slecht of goed is?

Is een slecht algoritme er een dat videobewakingscamera's verandert in een leger van bloeddorstige botnet's die in drommen naar beneden komen om de servers te wurgen? Is het een goed algoritme er een dat mij herinnert aan de verjaardagen van mijn vrienden? Het vaststellen van criteria om een keuze te maken is niet zo eenvoudig, omdat we goed moeten kijken naar de onderlinge verbanden tussen algoritmen, de gegevens die ze gebruiken en de bedoelingen erachter. Niettemin kan worden gehoopt dat een goed algoritme aan het volgende zal voldoen:

• ze moet "controleerbaar" zijn en daarom bestaan uit een openbare en gedocumenteerde broncode;
• ze moet "open" zijn en daarom alleen gebaseerd zijn op datasets van "open data", die volledig en "herbruikbaar" zijn voor anderen, wat betekent dat de toegang moet worden verhinderd door financiële barrières op te werpen indien er bepaalde commerciële belangen in het spel zijn;
• ze moet "loyaal en eerlijk" zijn zonder het vermogen discriminatie of onrecht (sociaal ³², gender-gebaseerd ³³, enz.) te creëren of om mensen potentieel schade te berokkenen ³⁴;
• ze moet "transparant" zijn ³⁵ en in staat om systematisch audits uit te voeren van haar eigen operaties en evolutie (indien het leer- of voorspellend vermogen heeft) en in staat is om zichzelf te onderwerpen aan de controle van de burger;
• ze moet "aanpasbaar" zijn en de mogelijkheid bieden om op klachten te reageren indien er wijzigingen van het algoritme nodig zouden zijn.

In deze expeditie op zoek naar algoritmische moraliteit is het ook noodzakelijk om de "poorten", de API's (Application Programming Interfaces), die het deze digitale wezens mogelijk maken om gegevens van andere servers en diensten te laten op zoeken, of om pakketjes informatie beschikbaar te stellen of lokaas te leggen... deze API's kunnen worden begrepen als door de industrieel beschermd via patenten en octrooien, als een nieuw middel een blok te zetten op de opensourcesoftware. Deze toegangspoorten kunnen worden geopend of gesloten naar strategisch goeddunken van de eigenaar, of er kan tolgeld worden gezet wanneer er veel verkeer van een algoritme is, indien monetarisering opportuun wordt.

In de publieke sfeer en het maatschappelijk middenveld kunnen we ons voorstellen dat de bovenstaande criteria van openheid, transparantie, verantwoordingsplicht en aanpasbaarheid op een dag gerespecteerd zoude kunnen worden. Dit is een stuk moeilijker voorstelbaar in de context van de lucratieve privésfeer, waar gegevens en algoritmen die daarvan afhankelijk zijn worden beschouwd als "de olie van de toekomst" ³⁶.

Zodoende heeft een groep Amerikaanse onderzoekers en enkele "reuzen" van de digitale wereld geprobeerd de "principes voor verantwoordelijke algoritmen" ³⁷ te formuleren en hebben gezamenlijk de handschoen opgepakt om te werken aan een ethisch grondvest voor artificiële intelligentie ³⁸. Dit is een goede manier om politici en betrokkenen burgers te kennen te geven dat de private sector hierop kan "anticiperen en administreren" en complexiteit het hoofd kan bieden met positieve resultaten, en dat er echt geen behoefte is aan wetgeving.

Het gaat er echter niet om transparantie te eisen voor de code van de algoritmen, maar is eerder gericht op het blootleggen van hun doelen. Aangezien deze niet beperkt zijn tot commerciële communicatie, is het noodzakelijk om beroep te doen op de wet als dwangmiddel ³⁹. We kunnen ons getroosten met het participatieve debat dat in Frankrijk plaatsvindt over het "De wet van de digitale republiek" dat heeft geleid tot een verplichting tot transparantie met betrekking tot alle algoritmen die gebruikt worden door de ordediensten ⁴⁰, of zelfs het "TransAlgo"-initiatief van INRIA ⁴¹, dat streeft naar verantwoordingsplicht en transparantie van informatie-robots.

Soevereine algoritmische utopieën

Dus, hoe gaan we van een algoritmisch monster dat we lijdzaam moeten ondergaan de omslag maken naar een huisdier dat we brokjes voederen? Laten we een paar regenwormen composteren om de biotechnologische consequenties die de mensheid en technologie aanzet in harmonie met silicium te leven. Hoe kunnen we ons lot weer in eigen handen nemen, onze mentale autonomie terug veroveren, onze technologische soevereiniteit, die vandaag de dag wordt aangedreven door algoritmen in de ruimte van sociale controle?

Code is een politiek objectief, die deze "numerieke" wereld vullen met algo-bots die onze realiteit binnendringen. Deze politieke objecten, kunnen we daarom te lijf gaan met klassieke wapens: via militante actie, lobbyen en bewustmaking-campagnes gericht op de politieke macht, inspanningen leveren om regelgeving te beïnvloeden en te op te roepen tot een verdiepen van regulerende processen en het actief waarderen van initiatieven die bijdragen aan autonomie en geluk voor gehele mensheid. Even belangrijk is het om te eisen meer nadruk te leggen op de rol voor het maatschappelijk middenveld bij de regulering van en normen voor het internet, en het vastleggen van normen voor netwerktechnologie ⁴², waarbij de vorm op basis van grondwetsartikelen van een land kan worden genomen als voorbeeld.

Op individueel niveau is het zonder enige twijfel noodzakelijk om te "ont-googlen" van de Internet ⁴³. Dit betekent, zoals de vereniging Framasoft voorstelt, steun te verlenen aan het hosten van autonome, transparante, open, neutrale en op solidariteit gebaseerde diensten (zie bijvoorbeeld het KITTENS initiatief ⁴⁴), of self-hosting ⁴⁵ in een eenvoudige mini-server. Het is ook mogelijk om je communicatie te camoufleren met end-to-end-encryptie, hoewel dat niet altijd bruikbaar en mogelijk is om in te zetten (PGP en e-mails); en afhankelijk van de situatie kunnen er zijn middelen om ruis te veroorzaken, in een poging om de "echte" gegevens te verstoppen binnen fictieve maar geloofwaardige gegevens, waar een vriendelijk algoritme in overvloed voor kan zorgen.

Bezien vanuit het oogpunt van de publieke macht is er werk aan de winkel, de weg naar ethische transparantie is geopend, zij moet alleen maar stevig onder druk te worden gezet. Vandaag de dag heb natuurlijk heb je een vreemd kapsel en make-up ⁴⁶ nodig om te ontsnappen aan de gezichtsherkenningssystemen ⁴⁷. Biometrische bestanden gekoppeld met databases vol openbare beschikbare gegevens en digitale afgeleide instrumenten die beschikbaar kwamen na het instellen van de noodtoestand, die nu permanent lijkt te zijn, maken het duidelijk dat het verstandig is om je gegevens op verschillende plaatsen te parkeren.

Het is ook mogelijk om de "algo-AI" aan te pakken door ze te voorzien van bergen onzinnige informatie. Zoals bijvoorbeeld de groep Twitter-gebruikers die erin slaagden om Microsoft's AI TAY seksistische, racistische en pro-Hitler uitspraken kon ontlokken in minder dan een dag ⁴⁸.

Het is niet moeilijk voor te stellen om kleine "algo-ponies" te maken die, met een golf van veelkleurige manen, tegen een achtergrond van groene datavelden, dat "vriendschap magisch is!".

Even deze flauwe uitstap buiten beschouwing gelaten, is het misschien ook nodig om een digitale tussenpersoon voor te stellen, een "proxy" die tussen ons en onze gegevens staat en de publieke en private actoren die ze ontvangen. Deze proxy zou Eliza ⁴⁹, mijn strikt persoonlijke AI, gemakkelijk kunnen hosten. Zij zich voedt met mijn activiteiten en voorkeuren om mij te helpen mijn gegevens beter te delen en inhoud, waarbij deze informatie deels anoniem en belangeloos aan publieke instanties wordt verstrekt, en anders versleuteld of gecamoufleerd wordt verstuurd om met mijn vrienden te helpen ontsnappen, die er niet in slagen om zich van de commerciële sociale netwerken te ontdoen. In ieders broekzak, zouden persoonlijke AI's symbiotisch kunnen worden, in luisterend naar hun meesters, om de mensheid micro-ficties te vertellen op politiek en cultureel gebied, met als doel het bouwen van harmonieuze realiteiten, waar algoritmen, de mens, de natuur en de anorganische wereld vreedzaam kunnen samenleven.

¹. Deze titel verwijst naar het boek van Cathy O’Neil: Weapons of Math Destruction: ↩

 Hoe Big Data de ongelijkheid vergroot en een bedreiging is voor de Democratie*. Crown, 2016.

². In deze futuristische roman van Isaac Asimov hebben de Verenigde Staten zich omgevormd tot een "elektronische democratie", waarbij de computer Multivac één enkele persoon selecteert om een aantal vragen te beantwoorden. Multivac zal dan op basis van de antwoorden en andere gegevens bepalen wat de uitslag van een verkiezing zou zijn, zodat de noodzaak dat er daadwerkelijk verkiezingen moeten worden gehouden kan vervallen. https://en.wikipedia.org/wiki/Franchise_%28short_story%29 ↩

³. https://nl.wikipedia.org/wiki/Bestiarium ↩

⁴. Dominique Cardon: A quoi rêvent les algorithmes. Nos vies à l’heure: Nos vies à l’heure des big data. Le Seuil, 2015. ↩

⁵. Evgenij Morozov en Pascale Haas: Le mirage numérique: Gieten une politique du Big Data. Les Prairies Ordinaires, 2015. ↩

⁶. http://centenaire-shannon.cnrs.fr/chapter/la-theorie-de-information ↩

⁷. https://nl.wikipedia.org/wiki/PRISM ↩

⁸. Terry Gilliam: Brasil (1985). http://www.imdb.com/title/tt0088846/ ↩

⁹. Cathy O’Neil: Weapons of Math Destruction: Hoe Big Data de ongelijkheid vergroot en een bedreiging is voor de Democratie. Crown, 2016. ↩

¹⁰. Enkele dagen later besefte hij dat de opdrachten moesten komen via het toetsenbord van de terminal en gaf hij Peterffy een week om zich af te sluiten van IBM. In die tijd nam Peterffy ingenieurs in dienst om een camera te bouwen die het scherm kon aflezen en de informatie naar de IBM hersenen te sturen waar elektromagnetische handen de orders konden opnemen en doorsturen naar de aansluiting via het toetsenbord. ↩

¹¹. Sluipschutter in Mahwah: Antropologie, marktstructuur & de aard van ↩

beurzen. https://sniperinmahwah.wordpress.com/

¹². De Flash Crash van 6 mei 2010 geanalyseerd door Nanex: http://www.nanex.net/20100506/FlashCrashAnalysis_Intro.html en https://www.youtube.com/watch?v=E1xqSZy9_4I ↩

¹³. Laumonier Alexandre: 5/6. Zones Sensibles edities, 2014. ↩

http://www.zonessensibles.org/livres/6-5/ 

¹⁴. https://www.washingtonpost.com/news/worldviews/wp/2013/04/23/syrian-hackersclaim-ap-hack-that-tipped-stock-market-by-136-billion-is-it-terrorism/ ↩

¹⁵. Dit schepsel is zo duur (een enkele transactie vereist zo veel elektriciteit als een gemiddeld Amerikaans huis verbruikt in anderhalve dag), dat het is voornamelijk in China gevestigd en verloopt momenteel zeer traag. http://motherboard.vice.com/read/bitcoin-is-unsustainable ↩

¹⁶. https://marmelab.com/blog/2016/04/28/blockchain-for-web-developers-thetheory.html ↩

¹⁷. Kapitalisatie en dagelijkse bewegingen van crypto-valuta's: http://coinmarketcap.com/ ↩

¹⁸. https://www.ethereum.org/ ↩

¹⁹. https://en.wikipedia.org/wiki/The_DAO_(organization) ↩

²⁰. Primavera De Filippi: "Ethereum: Freenet of Skynet?". Berkman Center, 2014. https://cyber.harvard.edu/events/luncheon/2014/04/difilippi ↩

²¹. http://www.theverge.com/2016/12/30/14128870/foxconn-robots-automation-appleiphone-china-manufacturing ↩

²². https://www.washingtonpost.com/news/innovations/wp/2016/05/16/meet-ross-thenewly-hired-legal-robot/ ↩

²³. Bernard Stiegler: La Société automatique. L'avenir du travail. Fayard, 2015. ↩

http://www.philomag.com/les-livres/fiche-de-lecture/la-societe-automatique-1lavenir-du-travail-11454

²⁴. https://www.google.com/recaptcha/intro/index.html ↩

²⁵. https://nl.wikipedia.org/wiki/Turingtest ↩

²⁶. http://www.bizjournals.com/boston/blog/techflash/2015/01/massachusettswomans-lawsuit-accuses-google-of.html ↩

²⁷. https://www.google.com/webmasters/tools/legal-removal-request?complaint_type=rtbf ↩

²⁸. A 61-million-person experiment in social influence and political mobilization: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3834737/ ↩

²⁹. https://nl.wikipedia.org/wiki/Technologische_singulariteit ↩

³⁰. Antoinette Rouvroy and Thomas Berns: “Gouvernementalité algorithmique et perspectives d'émancipation: Le disparate comme condition d'individuation par la relation?”. Politics of algorithms. Web-metrics. RESEAUX, Vol.31, n.177, pp. 163-196 (2013). http://works.bepress.com/antoinette_rouvroy/47/ ↩

³¹. ifapa.me is a collective dedicated to research and subvert the effects of mathematization and quantification of daily life in necrocapitalist societies: http://www.ifapa.me/ ↩

³². https://www.washingtonpost.com/opinions/big-data-may-be-reinforcing-racialbias-in-the-criminal-justice-system/2017/02/10/d63de518-ee3a-11e6-9973c5efb7ccfb0d_story.html?utm_term=.b7f5ab5df1f9 ↩

³³. http://www.genderit.org/feminist-talk/algorithmic-discrimination-andfeminist-politics ↩

³⁴. https://nl.wikipedia.org/wiki/Drie_wetten_van_de_robotica ↩

³⁵. http://internetactu.blog.lemonde.fr/2017/01/21/peut-on-armer-la-transparencede-linformation/ ↩

³⁶. http://secretdes7soeurs.blogspot.fr/ Documentaire “Le secret des 7 soeurs” ↩

³⁷. http://www.fatml.org/resources/principles-for-accountable-algorithms ↩

³⁸. http://www.lemonde.fr/pixels/article/2016/09/28/intelligence-artificielleles-geants-du-web-lancent-un-partenariat-sur-l-ethique_5005123_4408996.html ↩

³⁹. http://www.internetactu.net/2016/03/16/algorithmes-et-responsabilites/ ↩

⁴⁰. https://www.service-public.fr/particuliers/actualites/A11502 ↩

⁴¹. https://www-direction.inria.fr/actualite/actualites-inria/transalgo ↩

⁴². The Internet Engineering Task Force (IETF): http://www.ietf.org/ ↩

⁴³. http://degooglisons-internet.org/ ↩

⁴⁴. http://chatons.org/ ↩

⁴⁶. https://cvdazzle.com/ ↩

⁴⁷. http://www.lemonde.fr/pixels/article/2016/10/19/inquietudes-autour-de-lareconnaissance-faciale-aux-etats-unis_5016364_4408996.html ↩

⁴⁸. https://www.theguardian.com/technology/2016/mar/24/tay-microsofts-ai-chatbotgets-a-crash-course-in-racism-from-twitter ↩

⁴⁹. http://elizagen.org ↩