Van geschikte technologieën tot toegeëigende technologieën ⁰

Elleflâne

De verhoogde investeringen in kennis gerelateerd aan technologische ontwikkeling toont aan dat veel technologie die we tegenwoordig gebruiken commerciële producten zijn. Verwerven en overdracht van technologische kennis is niet langer een informeel proces van de commons. Maar ze zijn onderworpen aan de wetten en belangen van de markt, zoals patenten en intellectuele eigendomrechten. Het wordt daarom meestal ontwikkeld door grote bedrijven en natiestaten. Het resultaat is buitensporige automatisering, die een verplichte menselijke verplaatsing met zich brengt. Hulpbronnen worden verspilt en gebruikers worden afhankelijk maakt door afnemende sociale kennis over technologieën.

Het ontbreken van wetenschappelijke en technologische capaciteiten, het gebrek aan economische omstandigheden die innovatie zouden kunnen aanmoedigen en onvoldoende kennis van technologieën, zorgen voor economische veranderingen in de realiteit en prioriteiten van landen. De onevenwichtigheid van de handel in kennis schept een groot verschil tussen landen en individuen. Ze benadeelt diegenen die netto-importeurs van technologie zijn - lees consumenten - in de relatie tot de economische uitwisseling. De mate van afhankelijkheid en ongelijkheid in ontwikkeling wordt duidelijk wanneer de belangrijkste bron van technologie van een land zich in het buitenland bevindt. En wanneer er geen lokale capaciteit is voor het genereren en aanpassen van de eigen technologie. De invoer van technologieën is op zichzelf niet noodzakelijk een nadeel (alle landen doen daar aan mee). Het probleem is de afwezigheid van een correct beleid van overdracht van de bijbehorende kennis en de afhankelijkheden die daar het gevolg van zijn.

Het introduceren van een onaangepaste technologie, die niet wordt begrepen door een gemeenschap, of de toe-eigening ervan door een individu, creëert een vicieuze cirkel van technologische afhankelijkheid en een economische ontwikkeling die onverenigbaar is met de sociale noden. Die afhankelijkheid wordt een oorzaak, symptoom en gevolg van het gebrek aan autonomie. Daarom is de evolutie en technische veranderingen in de economieën van de landen die we de “Global South” noemen wezenlijk verschillend van die in de landen van het noorden ofwel het westers blok.

De technologische kloof die het kapitalisme met zich brengt, zorgt ervoor dat de toegeëigende technologieën een cruciale rol kunnen spelen om op een creatieve manier in de noden te voorzien. Als we de situatie weer omkeerbaar maken, duiken er nieuwe en niet te stoppen processen van autonomie op. Welke gemeenschap heeft uiteindelijk niet die efficiënte technologie nodig die begrijpelijk en aangepast is aan de specifieke milieu-, culturele en economische context?

Concepten verbinden

Toegeëigende technologie ¹ is technologie die adequaat, bruikbaar en gedeeld wordt. Geschikte technologieën kunnen hoog of laag technisch zijn. Ze worden gebouwd en gedistribueerd met gratis licenties, GNU GPL, gratis en open source software. En zijn aanwezig op verschillende actieterreinen. Van landbouw, permacultuur, tuinieren en bouw tot communicatie, gezondheid en onderwijs.

De term is oorspronkelijk voortgekomen uit de Angelsaksische milieubeweging tijdens de energiecrisis van 1973. In zijn boek "Small is beautiful" ² promoot de Britse econoom E.F. Schumacher de waarde van technologie als gezondheid, schoonheid en duurzaamheid. In die zin is toegeëigende technologie het beste voor de ecologische, culturele en economische context; het heeft weinig middelen nodig; impliceert de minste kosten; heeft een lage impact op het milieu; heeft een lage onderhoudsniveau; is gecreëerd met behulp van lokale vaardigheden, hulpmiddelen en materialen. En het kan lokaal herstelt, gewijzigd en getransformeerd worden.

De term "geschikt", die een synoniem is voor "adequaat", kan tot verwarring leiden. Een dure technologie kan het meest geschikt zijn voor een gezonde gemeenschap met de capaciteit om het onderhoud ervan te betalen. Hierdoor wordt de economische stroom geactiveerd en focust op het versterken van de richting van diegenen met de meeste macht.

Intermediaire technologieën kunnen ook geschikt zijn. Ze zijn over het algemeen veel goedkoper dan de huidige technologie, en worden gebouwd met behulp van materialen en kennis die lokaal beschikbaar zijn. Ze zijn gemakkelijk te kopen en te gebruiken door mensen met weinig toegang tot middelen. Ze kunnen de productie verhogen en tegelijkertijd sociale ontwrichting tot een minimum beperken.

"Slow Design" ²⁵ is gericht op een holistische ontwerp die rekening houdt met het breedste scala van materiële en sociale factoren, met inbegrip van korte- en langetermijneffecten. In "Slow Design, een theorie over duurzaam leven" ontwikkelt Alistair Fuad-Lucas duurzaam design, waarbij sociaal-culturele, milieu- en individuele noden met elkaar in evenwicht worden gebracht. Het concept wordt toegepast op ervaringen, processen, diensten en organisaties. Het is een weg naar de dematerialisatie die nodig is voor duurzaamheid op lange termijn. Het streeft naar menselijk welzijn en positieve synergieën tussen de elementen van een systeem, waarbij diversiteit en regionalisme worden gerespecteerd.

Het toe-eigenen van technologieën brengt met zich mee dat we de technologieën die we nodig hebben vanuit een politiek standpunt moeten herdenken. Het betekent niet alleen technologie in het centrum van het leven plaatsen maar ook op het kruispunt waar ook andere disciplines zoals ethiek, sociale problemen of milieu te vinden zijn. Het doel is ze allemaal in een geheel te integreren, met het oog op het behoud en de verdediging van het leven tegen de onderdrukkende macht. Technologie centraal stellen, betekent niet noodzakelijk een digitale wereld zoals de huidige, vol afhankelijkheden, frustraties en banden die het evenwicht tussen de machtigen en de onderdrukten verstoren.

Als we sociale veranderingen willen bewerkstelligen in de richting van een duurzamere collectieve en gemeenschappelijke samenleving, moeten we de middelen, de grondstoffen en de relaties die momenteel de samenleving in stand houden en die gebaseerd zijn op economische belangen, veranderen. We moeten terugkeren naar onszelf, het individu, de gemeenschap, de vrouwen, de mens. Terugkeren naar het deel van onze technologische empowerment dat ons ontnomen is. We moeten een technologie, een wetenschap en een verspreiding genereren die gericht is op het leven - net als vóór de Industriële Revolutie. Het zal nodig zijn om de structuren te veranderen en vooral deze die de kennis ondersteunen. Verandering betekent niet alleen een ander systeem en processen maar ook een andere soort relaties tussen mensen.

De toegeëigende technologie heeft een politieke wil om het kapitalistische systeem te fragmenteren, waarbij de voorkeur wordt gegeven aan de oprichting van kleine, gedecentraliseerde gemeenschappen van gelijkheid en zelforganisatie. Toegeëigende technologie vraagt om een minder vervreemdende samenleving, meer geïntegreerd met natuurlijke relaties. Toegeëigende technologieën worden gecreëerd en gedragen door de individuen en gemeenschappen zelf, niet door overheden. Dergelijk beleid kan niet zonder aanwezigheid ter plaatse, terwijl bepaling van beleid door overheden doorgaans vorm krijgt via managers in kantoren. We hebben nood aan toegeëigende technologie die de tradities van onze voorouders incorporeren binnen de context van industrialisering en deze technologieën en technieken opnieuw een plek geeft in ons dagdagelijks leven. De tradities van onze voorouders rusten al veel langer op een milieugerichte, duurzame en holistische basis. We hebben technologieën nodig die welzijn, schoonheid en gemeenschap creëren.

Toegeëigende technologieën op basis van persoonlijke ervaring

In de afgelopen 10 jaar heb ik geprobeerd de theorie in de praktijk te brengen. Ik heb mijn manieren aangepast en veranderd. Ik heb protocollen en gratis licenties gecreëerd die onze toegeëigende technologieën verdedigen. Ik heb geprobeerd om collectieve workshops te organiseren waar mensen ervaringen en vaardigheden uitwisselen. Workshops die hebben geleid tot productieve activiteiten die basisbehoeften dekken en de gemeenschappen verrijken.

Ik heb een bestaande marktniche ontdekt voor toegeëigende technologieën. Een voorbeeld: "om productief en duurzaam te zijn, zou een producent van biologische walnoten of amandelen over gereedschap moeten beschikken dat groter is dan een notenkraker en kleiner dan een industriële machine die duizenden euro's kost. Daartussen is de plaats waar toegeëigende technologieën de ruimte kan innemen, aangepast aan de gebruiker en omgeving.

De samenleving in het algemeen en de meerderheid van de sociale bewegingen hebben technologie, wetenschap of technologische soevereiniteit niet verdedigd als een sociale praktijk, voor het individu of het collectief. Het debat is gemarginaliseerd en beetje bij beetje worden nieuwe technologieën geïntroduceerd in ons dagelijks leven. We worden daardoor afhankelijker en onze vrijheden worden belemmerd. Gelukkig is er altijd een minderheidsgroep die dit terugdraait of in vraag stelt.

In het overgrote deel van technologische ruimtes behoort de meerderheid van de deelnemers tot het patriarchale mannelijke geslacht. Deze situatie is nog niet veranderd en vaak wordt dat machismo erger, omdat het niet alleen aanwezig is in de inhoud. Ze zit ook vervat in de manier van aanpak, in de manier van doen, in het algemeen omgang en in de werkcontext. Deze context wordt gekenmerkt door competitiviteit en ego's die moeilijk zijn aan te spreken. De bespreking van deze macho-attitudes zijn des te belangrijker omdat we komen uit een scène waar begrip is voor gendervraagstukken. Maar mensen willen de bestaande privileges niet veranderen of ze zijn bang om ze opnieuw in vraag te stellen. Het is vaak gemakkelijker om zichzelf te verdedigen dan om het interne werk te doen dat nodig is. Ik zal je een voorbeeld geven dat me overkwam met twee kraanmachinisten.

Situatie A: We waren klaar met werken met een zuurstoftrailer ³⁵ en ze moesten die verplaatsen met een kraan. Er komt een man aan. Hij legt een paar riemen rond de tank die, terwijl die worden aangetrokken ontstaat er een kleine beschadiging aan de trailer, die is gemaakt van dubbelwandig polycarbonaat. Ik zeg tegen hem:

"Pardon, het is beter om een doek onder de riemen te leggen zodat ze de trailer niet beschadigen. Zo kan ik het in perfecte staat aan de klant terugbezorgen."

"Maak je geen zorgen, het is goed zo. Het is prima", zegt hij, zonder naar mij te luisteren. Ik wacht 30 seconden om hem te antwoorden.

"Hé, gebruik een doek, het is toch geen probleem."

"Je zult zien dat er op veerboot nog veel meer kleine beschadigingen bijkomen. Dit is niets. "Hij luistert nog steeds niet naar mij.

Een minuut diep ademhalen, en ik dacht, ik ben hier toch de klant, als ik hem zeg om er een doek onder te doen, moet hij er gewoon een doek onder doen. Vanwaar die koppigheid? "

“Het spijt me, maar het is beter als we een doek leggen". Uiteindelijk doet hij het toch al gaat het met tegenzin.

Situatie B: Mijn auto ging kapot in de bergen, het was toen enorm koud, en ik wachtte op de takelwagen. De vrachtwagenchauffeur arriveerde en vertelde me dat de panne kon verholpen worden als we een slang zouden verwijderen. Ze kreeg die er niet uit omdat haar handen bevroren waren. Ik ging onbewust meehelpen. Het lukte. Ze was niet geschrokken, ze zei niet dat ik in de weg zat, ze zei alleen maar "Bedankt!" en we probeerden het samen te verwijderen.

De onverzettelijke houding in situatie A ontstaat niet bij alle mannen, het tegenovergestelde evenmin bij alle vrouwen. Richtingloze, competitieve, onverzettelijke, onderdrukkende, ongelijke attitudes zijn een aspect van het patriarchaat en we kunnen er allemaal aan ten prooi vallen, ongeacht onze gender. Technologie en wetenschap, aangewend als instrumenten van macht werken vooral volgens de principes van het patriarchaat en de kapitalistische maatschappij.

Dus toegeëigende technologieën moeten meer zijn dan louter technologische objecten of wetenschap op zich, ze zouden ook de reeks relaties moeten regelen die rond die objecten ontstaan. Kunnen toegeëigende technologieën worden gecreëerd in een workshop die volledig berust op patriarchale manieren en attitudes? Ik denk van niet. Het zou geen steek houden.

Het is hoog tijd om technologie een centrale plaats te geven in het leven, te spreken van hijskranen en afzuigsystemen, zoals we zouden spreken over keukenrecepten. Dat is wat Jineology doet ³³, het scheidt het object niet van het subject, het mengt ze in een gezonde relatie, het beschouwd ze niet als iets van externe oorsprong, maar als iets fluïde is, iets dat altijd verbeterd kan worden.

Een andere nuance van toegeëigende technologieën ligt in de manier waarop ze worden toegepast. Als we een vergelijking maken met het dagelijks leven, kunnen we eenvoudig ons bed opmaken, of we kunnen de dekens uit het raam hangen, ze in de zon laten luchten en de matras borstelen om kreuken te verwijderen. Achter al deze stappen zitten technieken om ons leven te verbeteren. Een ander voorbeeld is het gebruik van hydraterende crème. Het is één ding om gewoon met je hand grove klodders in bewegingen op je huid te smeren, en een heel andere manier is om het voorzichtig aan te brengen met kleine subtiele bewegingen. De effecten zijn veel groter.

Het geldt eigenlijk voor alles. Achter alles zit techniek en wetenschap verscholen. Het aanleren en overnemen van deze kleine gewoonten is niet zo moeilijk. Om technologie die ons leven verbeterd te integreren en ons eigen te maken, is het niet alleen nodig om het gedachteloos te doen, maar ook om te begrijpen waarom we het op die manier doen ...

Een overzicht van enkele toegeëigende technologieën

In de bouw is er een grote verscheidenheid aan technieken: Adobe bakstenen, Super Adobe zandzakken, klinkerstenen en maiskolf isolatie onder andere. Allen zijn gemaakt met lokale materialen die relatief goedkoop zijn. "Architecture for Humanity" ¹⁰ volgt strikt de principes met toegeëigende technologieën en richt zich op mensen die getroffen zijn door natuurrampen.

Wat energie betreft beschrijft de term "Soft Energy" ¹² van Amory Lovins hernieuwbare en geschikte energieën. Deze worden meestal geïntroduceerd in afgelegen gemeenschappen en plaatsen met lage energievereisten. Er zijn off-grid ontwerpen ¹¹ die niet zijn aangesloten op het elektriciteitsnet. Er moet rekening worden gehouden met de hoge kosten van de initiële investeringen en de training voor onderhoud. Ze maken gebruik van zonnepanelen, die aanvankelijk duur maar eenvoudig zijn, windmolens of microturbines in watervallen, en deze energie wordt opgeslagen in batterijen. Biobutanol, biodiesel en plantaardige olie kunnen geschikt zijn in gebieden waar plantaardige olie overvloedig en goedkoper is dan fossiele brandstoffen. Biogas is een andere potentiële energiebron, vooral wanneer er een overvloedige aanvoer van organisch afval is.

In de context van verlichting gebruikt de Light Up World Foundation ¹³ LEDs en hernieuwbare energiebronnen, zoals zonnecellen, om mensen met weinig middelen in afgelegen gebieden te voorzien van licht en om gevaarlijke kerosinelampen te vervangen. De Safety Lamp ¹⁴ is een kerosinelamp ontworpen in Sri Lanka, die een metalen bovenkant en twee vlakke zijden heeft om te voorkomen dat deze gaat rollen als die wordt omgestoten.

Bij de bereiding van voedingsmiddelen worden intermediaire technologieën gebruikt om de arbeid te verminderen die vereist zijn bij traditionele bereidingen, bijvoorbeeld de Peanut Peeler in Maleisië. In keukens, de betere, vind heb je vaak ook een afzuiginstallatie en efficiënte ovens die kooktijd besparen die ontbossing verminderen en beter zijn voor de gezondheid. Briketten ¹⁵, ontwikkeld door de "Legacy Foundation" ¹⁶, veranderen organisch afval in brandstof. Zonne-ovens zijn dan weer geschikt in sommige gebieden, afhankelijk van het klimaat en de lokale keuken.

Als het gaat over koeling is de "Pot-in-pot ijskast" ¹⁷ een Afrikaanse uitvinding waarmee je dingen veel langer koel kan bewaren zonder elektriciteit. Dit is een enorme hulp voor de families die het gebruiken. Bijvoorbeeld: de meisjes die verse schaaldieren op de markt verkopen, kunnen de schelpdieren in de pot-in-pot achterlaten terwijl ze eerst naar school gaan om later in de dag naar de markt gaan.

Op het gebied van water heb je de Hippo Water Roller ¹⁸, waarmee je meer water met minder inspanning vervoert. De Rain Water Harvester vereist een geschikte opslagmethode, vooral in droge gebieden en de Cloud Collector is uitstekend voor gebieden waar regenwater schaars is. Bij waterzuivering worden hoge eisen gesteld aan de zuiverheid van water vóór hergebruik. Grondwater is vaak schoon genoeg, maar wel afhankelijk van de diepte en de afstand van bronnen van verontreiniging zoals toiletten; regenwater is ook schoon vooropgesteld dat daar waar het valt de grond niet verontreinigd is. Toch is het raadzaam om water altijd te zuiveren waar mogelijk om mogelijke besmetting uit te sluiten. De belangrijkste processen zijn: filtreren, biofilm, sedimentatie, warmte , UV-licht en chemische desinfectie met chloor.

Filters gebaseerd op zeer fijn zand leveren prima zuiver water en je komt ze tegen in ontwikkelde landen als arme gemeenschappen. Gemalen plantenzaden van Moringa oleifera of Strychnos potatorum kunnen gebruikt worden als stollingsmiddel. Zo kan het vuil in het water gemakkelijk worden verwijderd via sedimentatie en filtratie. Keramische filters, gemaakt van klei gemengd met een organisch materiaal zoals koffie, zijn dan weer in zwang in veel huizen in Zuid-Amerika. En dan de LifeStraw ¹⁹, een klein apparaat waarmee je direct kleine hoeveelheden vuil water kan reinigen. Verder zijn doekfilters of zonne-desinfectie (UV) op kleine schaal nuttig en daar zijn weinig potten of flessen voor nodig.

Wat betreft toegankelijkheid tot het publieke domein biedt de Whirlwind rolstoel ²³ een geschikt mobiel alternatief voor mensen die niet in de mogelijkheid zijn om een rolstoel te kopen.

En de BiPu ²⁰ is een draagbare toilet-systeem dat ingezet kan worden tijdens rampen. Het Orange Pilot-project ²¹ een oplossing voor de sanitaire crisis in stedelijke wijken en in de dorpen in Bangladesh. Tijdens de ontwikkeling van goedkope toiletten reageerden de overheid op gezondheidsproblemen die veroorzaakt werden door open riolen. En ook interessant zijn rietbedden ²² die grijs water zuiveren. Ecologische sanitair verwerkt menselijk uitwerpselen om zowel de menselijke gezondheid als het milieu te beschermen. Hierbij wordt water gebruikt voor het wassen van handen (en anus), terwijl voedingsstoffen worden gerecycled om de nood aan kunstmest te verminderen.

In de gezondheidszorg is een kweeksysteem dat eind jaren negentig werd gecreëerd om een goedkope manier om microbiologische monsters te maken. Er zijn een aantal toegeëigende technologieën zeer bruikbaar voor initiatieven die de volksgezondheid ten goede komen, met name voor het gebruik van schoon water in sanitaire voorzieningen.

Tot slot is er op het gebied van informatie- en communicatietechnologieën de 2B ¹⁵ en de Simputer ⁶ computers gericht op ontwikkelingslanden, met als belangrijkste voordeel, de lage kosten, stofbestendigheid, betrouwbaarheid en ondersteuning van de lokale taal. ILDIS OnDisc ⁷ verdeelt CD's en DVD's in gebieden zonder een betrouwbare internetverbinding of bij het ontbreken van toereikende budgetten. Wind-up ⁸ van Jhai Foundation bevorderd autonomie van radio-, computer- en communicatiesystemen. Mobiele telefoons kunnen ook als toegeëigende technologieën fungeren op plaatsen waar commerciële aanbieders niet kunnen of niet willen zorgen voor een brede dekking. Loband ⁹, ontwikkeld door Aidworld, stript alle bandbreedte-intensieve inhoud van het internetverkeer en zet webpagina's om naar eenvoudige tekst. Hierdoor beperkt het de nood aan hoge transmissiesnelheid bij trage verbindingen.

Conclusie

Geen enkele technologie is in absolute termen toereikend. Volgens UNIDO ²⁶ hangt het allemaal af van "de technologie die het beste bijdraagt aan de economische, sociale en milieudoelstellingen, rekening houdend met de ontwikkelingsuitdagingen, middelen en voorwaarden om het toe te passen in elk gebied".

Bruikbare technologie maakt optimaal gebruik van de beschikbare middelen in de lokaliteit om het welzijn van de bevolking te vergroten. Economische sectoren met eigen sterktes doen verschillende technologieën ontstaan. Idealiter zouden er patronen moeten worden vastgelegd die kunnen leiden tot een evenwichtige ontwikkeling, waarbij de ontgonnen hulpbronnen zichzelf geleidelijk kunnen aanvullen. Producten zouden moeten worden ontwikkeld de rekening houden met inkomensniveaus en toegankelijk zijn voor de verschillende levensstijlen. Bestaande behoeften moeten worden bevredigd en het moet geen nieuwe creëren. Kleinschaligheid heeft hier de voorkeur boven grootschaligheid.

Behoorlijk beheer wordt geassocieerd met het produceren, overdragen, aanpassen, assimileren en intern verspreiden van de benodigde technologie sociale en economische doelstellingen te verwezenlijken zonder het ecologische evenwicht uit het oog te verliezen. Om dat te bereiken moet er consensus zijn over een organisatievorm die het integreren van technologisch beheer als een continu proces ziet, geleid door een strategie om de huidige werking van het systeem te harmoniseren en aan te sturen op een wetenschappelijk-technologische transformatie en tevens streeft naar een productief systeem. Ook stelt deze organisatie zichzelf voortdurend in vraag en doet vooral door middel van outreach en educatie. Daarom is het noodzakelijk uit te gaan van lokale behoeften, in een gedecentraliseerde structuur, van kleine kernen en gemeenschappen met netwerken van vertrouwen en wederkerigheid. Als er een grotere beheersstructuur op nationaal niveau is ontstaan, zal het de behoeften van deze kernen van onderaf tot een geheel smeden. Arme landen en mensen moeten beseffen dat zij de potentie hebben om hun eigen stem te verheffen en de verantwoordelijkheid hebben om ervoor te zorgen dat hun invloed wordt gerespecteerd in hun economische en sociale ontwikkeling in een wereld waarin we afhankelijk zijn van elkaar.

⁰. Er is een langere versie van deze tekst beschikbaar in het spaans: ↩

http://elleflane.colectivizaciones.org/wp-content/uploads/2017/02/Tecnologias_reapropiadas2017.pdf

¹. Appropriate technology: https://en.wikipedia.org/wiki/Appropriate_technology ↩

². E.F. Schumacher: Small is beautiful. ↩

⁵. 2B1: http://en.wikipedia.org/wiki/2B1_conference ↩

⁶. Simputer: http://en.wikipedia.org/wiki/Simputer ↩

⁷. ILDIS OnDis: http://books.google.es/books/about/The_Transfer_of_Technology_to_Developing.html ↩

⁸. Wind-up radio: http://en.wikipedia.org/wiki/Human_power ↩

⁹. Loband: http://www.loband.org/loband/ ↩

¹⁰. Architecture for humanity: http://architectureforhumanity.org/ ↩

¹¹. Off-grid design: http://www.off-grid.net/energy-design-service-questionnaire-spanish/ ↩

¹². Soft Energy: http://en.wikipedia.org/wiki/Soft_energy_technology ↩

¹³. Light Up World Foundation: http://lutw.org/ ↩

¹⁴. Safety Lamp: http://tecno.sostenibilidad.org ↩

¹⁵. Briquette http://en.wikipedia.org/wiki/Biomass_briquettes ↩

¹⁶. Legacy Foundation: http://www.legacyfound.org/ ↩

¹⁷. Pot-in-pot ijskast: https://web.archive.org/web/20140330233813/ ↩

http://www.mienergiagratis.com/energias/mucho-mas/mas-proyectos/item/66-p000028.html

¹⁸. Hippo Water Roller: http://www.hipporoller.org/ ↩

¹⁹. LifeStraw: http://eartheasy.com/lifestraw ↩

²⁰. BiPu: http://en.wikipedia.org/wiki/BiPu ↩

²¹. Orange Pilot. ↩

²². Rietbedden: http://www.wte-ltd.co.uk/reed_bed_sewage_treatment.html ↩

²³. Whirlwind: http://www.whirlwindwheelchair.org/ ↩

²⁴. Filterdoek: http://en.wikipedia.org/wiki/Cloth_filter ↩

²⁵. Slow design: http://en.wikipedia.org/wiki/Slow_design ↩

²⁶. UNIDO, United Nations Industrial Development Organisation: http://unido.org/ ↩

²⁷. A Guide for the Perplexed: http://www.appropedia.org/A_Guide_for_the_Perplexed ↩

²⁸. Alternative technology: http://www.ata.org.au/ ↩

²⁹. Eco-village: http://www.ic.org/pnp/cdir/2000/08ecovillage.php ↩

³⁰. StewartFrances: Technology and underdevelopement, 1983. ↩

³¹. Isaías Flit: Tecnologías apropiadas o manejo apropiado de las tecnologías. ↩

³². Fuad-Luke Alistair: Slow Design' - un paradigma para vivir de manera sostenible?. ↩

³³. Jineology: https://comitesolidaridadrojava.wordpress.com/2015/02/19/por-que-jineology-reconstruir-las-ciencias-hacia-una-vida-comunitaria-y-libre/ ↩

³⁴. Heberto Tapias García: Tecnología adecuada. ↩